- Isotretinoin là gì?
- Khái niệm
- Cơ chế hoạt động
- Lợi ích
- Tại sao bác sĩ thường sử dụng isotretinoin (accutane) sớm?
- Một số trường hợp mà isotretinoin không có hiệu quả/ hiệu quả thấp
- Những lưu ý khi sử dụng isotretinoin
- Liều lượng
- Tái phát mụn và tương quan với liều dùng
- Tác dụng phụ
- Một số lưu ý khi sử dụng
- Nghiên cứu isotretinoin tại châu Á
- Tóm tắt
- Liều dùng
- Gợi ý skincare khi đang dùng isotretinoin
- Reference
Isotretinoin từ lâu đã được xem là một loại thuốc chữa mụn hiệu quả nhất. Tuy vậy, bạn có hiểu rõ nguyên nhân vì sao chưa? Và vì sao có nhiều trường hợp tái phát mụn sau khi đã uống isotretinoin, vậy thì nó có thực sự là một phương pháp hiệu quả không? Hãy cùng theo dõi bài viết sau đây nhé.
Để bài viết được tổng quát hơn, mình tham khảo chủ yếu từ hai bài review chi tiết để nắm bắt được quan điểm isotretinoin của các bác sĩ, nhà nghiên cứu ở phương tây (Châu Âu và Mỹ) (bài 1,2, O2) và cũng như quan điểm của bác sĩ và nhà nghiên cứu ở châu Á (bài 4,5,O3). Hy vọng sẽ cung cấp được các kiến thức bổ ích cho các bạn trong quá trình điều trị mụn!
Isotretinoin, còn được gọi là 13-cis-retinoic acid và được bán dưới tên thuốc là Accutane hoặc Acnotin hoặc một vài tên thuốc phổ biến khác, là một loại thuốc chủ yếu được sử dụng để điều trị mụn trứng cá nặng. Nó cũng được sử dụng để ngăn ngừa một số bệnh ung thư da (ung thư biểu mô tế bào vảy) và trong một số bệnh ung thư khác. Nó là một chất thuộc họ Retinoid, có nghĩa là nó có liên quan đến vitamin A, và được tìm thấy với số lượng nhỏ tự nhiên trong cơ thể [O1]. Isotretinoin đã được Cục Quản lý Thực phẩm và Dược phẩm Hoa Kỳ (FDA) phê duyệt dưới dạng viên nang uống vào tháng 5 năm 1982 để điều trị mụn nặng, dai dẳng và khó chữa. Theo thời gian, Isotretinoin đã được chứng minh là một bước đột phá lớn để điều trị các trường hợp mụn viêm nghiêm trọng. [1]
Isotretinoin và tretinoin
Không giống như tretinoin (all-trans retinoic acid), isotretinoin có ít hoặc không có khả năng liên kết với các protein liên kết retinol (retinol-binding protein) của tế bào hoặc các thụ thể Retinoic acid receptor (RARs and RXRs) nhưng có thể hoạt động như một loại thuốc tiền chất được chuyển đổi nội bào thành các chất chuyển hóa chất chủ vận cho các thụ thể nhân RARs và RXRs. Những dữ liệu này cho thấy rằng tretinoin có thể là dạng hoạt động trong tế bào của isotretinoin [2].
Cơ chế hoạt động cụ thể của Isotretinoin vẫn chưa rõ, tuy nhiên khi được sử dụng để trị mụn thì Isotretinoin có thể tác động trực tiếp/ gián tiếp đến cả 4 yếu tố chủ yếu hình thành nên mụn là [1]:
– Tăng sản xuất bã nhờn
– Thay đổi của quá trình sừng hóa, tăng sừng hóa của nang lông
– Viêm
– Vi khuẩn Cutibacterium acnes (C.acnes) (trước đây là Propionibacterium acnes – P.acnes) xâm chiếm nang lông
Trong đó, khả năng làm giảm tuyến dầu là dễ thấy và cũng quan trọng nhất. Với liều 0,5–1,0 mg / kg / ngày, isotretinoin làm giảm đáng kể sự bài tiết bã nhờn tới 90% trong vòng 6 tuần [2]
Isotretinoin dạng uống không có tác dụng kháng khuẩn trực tiếp, nhưng bằng cách làm giảm đáng kể khả năng tiết dầu cũng như kích thước của ống dẫn bã nhờn, nó làm thay đổi môi trường vi sinh trong tuyến dầu, từ đó môi trường ít thuận lợi cho sự xâm chiếm của P.acnes. Kết quả là nó hạn chế sự sinh sôi của P.acnes nhiều hơn cả tác dụng của kháng sinh bôi và uống [2]. Ngoài ra, theo [8] thì Isotretinoin dạng uống cũng có tiềm năng giảm số P.acnes kháng thuốc.
Bên cạnh đó, Isotretinoin còn có tác dụng tiêu cồi mụn, chống viêm và các tác dụng miễn dịch liên quan đến trị mụn. Tuy vậy, các cơ chế mà Iso ảnh hưởng đến cơ thể để kéo dài thời gian không tái phát mụn chưa được hiểu rõ hoàn toàn [1]
– Trị mụn:
Khả năng trị mụn của isotretinoin thì khỏi cần bàn cãi rồi. Mặc dù ban đầu được phát triển để chữa bệnh ung thư da, nhưng các nhà nghiên cứu khám phá được công dụng trị mụn hiệu quả của nó [O1]. Hầu hết bệnh nhân trị mụn bằng isotretinoin đường uống sẽ hết mụn khi kết thúc đợt điều trị trong 4-6 tháng tùy thuộc vào liều lượng sử dụng [2]. Trong nghiên cứu được thực hiện năm 1984 về liều dùng của Iso và được trích dẫn trong [1], cả 3 nhóm sử dụng 3 liều dùng iso khác nhau – thấp/ vừa và cao – 100% bệnh nhân đều hết mụn, mặc dù thời gian điều trị có hơi khác nhau do một số bệnh nhân hết mụn sớm (16 tuần – 20 tuần).
Cụ thể về liều dùng hàng ngày, liều dùng tích lũy, khả năng tái phát sẽ được đề cập cụ thể hơn ở bên dưới.
– Các lợi ích khác:
Ngoài trị mụn, Isotretinoin còn được sử dụng đơn lẻ/ kết hợp với các dược phẩm khác để hỗ trợ trong các bệnh khác như:
– Hỗ trợ điều trị bệnh Bạch sản (leukoplakia) với liều cao và có thể duy trì với liều thấp [6], từ đó ngăn ngừa tiến triển thành ung thư vùng họng
– Hỗ trợ điều trị bệnh Khô da sắc tố (Xeroderma Pigmentosum) [7] và từ đó ngăn ngừa phát triển ung thư da và một số bệnh khác [9,O1].
Tại sao bác sĩ thường sử dụng isotretinoin (accutane) sớm?
Nhiều nghiên cứu gợi ý rằng việc sử dụng ISO nên được bắt đầu “sớm hơn là muộn” ở nhiều bệnh nhân mụn trứng cá, thay vì được xem như phương pháp điều trị cuối cùng [1] vì một số nguyên nhân sau:
– Isotretinoin chữa được nhiều loại mụn, các biến thể của mụn: Isotretinoin có thể chữa hiệu quả mụn nodular cũng như mụn viêm không hình thành nốt sần và cũng như ngày càng được ứng dụng nhiều để chữa mụn nhẹ – vừa bằng liều thấp [1,2]. Bên cạnh đó, nó cũng chữa được các biến thể mụn như mụn trứng cá fulminans (acne fulminans), rosacea fulminans, viêm nang lông do vi khuẩn Gram âm (Gram-negative folliculitis), hidradenitis suppurativa và mụn trứng cá conglobata (Mụn trứng cá kết cụm) [2].
– Iso hiệu quả trong việc ngăn ngừa sẹo mụn: Nhiều nghiên cứu ủng hộ việc sử dụng isotretinoin cho mụn trứng cá nặng và có sẹo, do đó việc trì hoãn liệu pháp hiệu quả này có thể gây ra sự tiến triển của sẹo mụn do kéo dài thời gian điều trị. Thậm chí với mụn trứng cá vừa thì các chuyên gia cũng ủng hộ việc dùng isotretinoin do mụn dạng vừa cũng có 30% để lại sẹo và có thể gây ra ảnh hưởng tâm lý đáng kể ở 12 – 13% trường hợp mắc bệnh [2].
Nhiều bạn hay than phiền là vì sao bác sĩ cứ kê đơn isotretinoin thì có thể hiểu lý do và có thể thông cảm phần nào cho bác sĩ rồi nha (đây là mình nói các bác sĩ đã thăm khám kỹ mụn của bạn, có trao đổi với bạn về việc dùng isotretinoin, còn một số bác sĩ chỉ nhìn mặt bạn mà kê luôn isotretinoin thì mình thấy không nên, mặc dù có thể hiểu là do số lượng bệnh nhân quá nhiều và isotretinoin hiệu quả trong đa số trường hợp nên họ cứ kê).
Tuy nhiên, có một số dạng mụn mà isotretinoin không có hiệu quả/ hiệu quả thấp nên nếu bác sĩ không thăm khám kỹ thì sẽ dẫn đến việc điều trị dai dẳng – trong khi có nhiều giải pháp chữa trị khác hiệu quả hơn. Hãy đọc tiếp bên dưới để xem đó là dạng mụn gì nhé
Một số trường hợp mà isotretinoin không có hiệu quả/ hiệu quả thấp
1 – Một số trường hợp dù là mụn sưng viêm nốt sần nặng nhưng isotretinoin vẫn có khả năng không hiệu quả. Trong trường hợp đó, Dapsone (một dạng kháng sinh đường uống) là một liệu pháp thay thế khá tốt [10]
2 – Mụn gây ra do Demodex:
Viêm da do demodex là bệnh gây ra do một ký sinh trùng trên da và nhìn giống như mụn. Không có nhiều thông tin về việc isotretinoin có thể hỗ trợ trong trường hợp này, mặc dù có mối quan hệ gián tiếp là isotretinoin có thể chữa được Granulomatous Periorificial Dermatitis – một dạng viêm da có thể bắt nguồn từ demodex [11]. Trong trường hợp này, Ivermectin – một loại thuốc trị nhiễm ký sinh trùng – là một giải pháp thay thế hiệu quả hơn. Theo nghiên cứu [12] thì sau khi điều trị không hiệu quả với isotretinoin thì Ivermectin lại giúp cải thiện tình trạng đáng kể.
Hình 1: Ảnh trước (A) khi sử dụng Ivermectin, lúc này đã ngừng tretinoin 1 tháng và (B) 6 tháng kiểm tra sau đợt điều trị với Ivermectin [12]
3 – Mụn nấm (Malassezia (Pityrosporum) folliculitis)
Mụn nấm sẽ tệ hơn với liệu pháp trị mụn thông thường và hiệu quả hơn với các liệu pháp kháng nấm [13]. Các liệu pháp thông thường trị mụn như isotretinoin, tetracycline và benzoyl peroxide không hỗ trợ điều trị mụn nấm. Và thực tế thì việc sử dụng kháng sinh đường uống như tetracycline có thể khiến mụn nấm nặng hơn [O4].
Có một số phương pháp khác hỗ trợ mụn nấm tốt hơn, ví dụ như kháng sinh trị nấm đường uống + bôi nên nếu gặp phải loại mụn này thì không cần đến việc sử dụng isotretinoin [O5, O6]. Chi tiết loại mụn này mình sẽ đề cập cụ thể hơn trong các bài viết sau nhé, còn để phân biệt bạn có phải bị loại mụn này không thì bạn có thể đi khám bác sĩ và nhờ bác sĩ chẩn đoán hoặc thực hiện kiểm tra bằng cách lấy mẫu da, và tốt hơn là hãy lấy nhân mụn của một nốt mụn để kiểm tra vi khuẩn nấm ở nang lông nhiều hơn là ở trên bề mặt da. Hoặc một cách khác là sử dụng blacklight để kiểm tra da. Nếu các nốt mụn sáng lên màu đỏ cam-san hô thì đó là mụn do vi khuẩn, còn nếu mụn có màu xanh dương-trắng-vàng thì đó là do nấm men. Hoặc bạn có thể nặn một nốt mụn ra để soi. Tốt nhất bạn hãy để bác sĩ làm điều này vì họ có thiết bị chuẩn hơn [O6].
4 – Mụn do viêm da tiếp xúc dị ứng
Không có nhiều thông tin cụ thể về việc isotretinoin có thể chữa viêm da tiếp xúc dị ứng, và thực tế khi uống iso cũng có thể gây ra viêm da tiếp xúc [14]. Cũng có trường hợp ghi nhận sau khi uống isotretinoin thì phát triển viêm da dị ứng với nickel [15].
Do đó, nếu mụn của bạn là mụn do viêm da tiếp xúc dị ứng thì isotretinoin không phải là một lựa chọn tốt. Lúc này, hãy ngừng sản phẩm gây dị ứng và đi khám bác sĩ để được kê toa các loại thuốc kháng sinh cộng với thuốc dị ứng để nhanh khỏi hơn. Theo kinh nghiệm cá nhân thì nếu bạn dung nạp tốt đơn của bác sĩ, mụn do viêm da tiếp xúc sẽ khỏi trong khoảng 3 – 4 tuần.
5) Mụn do tụ khuẩn cầu/ tụ khuẩn cầu vàng (Staphylococcus aureus)
Tụ khuẩn cầu (Staphylococcus) có thể là một nguyên nhân gây mụn tiềm ẩn. Theo nghiên cứu [16] thì ở trong da người khỏe mạnh và trong da người bị mụn đều có P. acnes, trong khi đó chỉ ở da người mụn mới có tụ khuẩn cầu, tạo nên nghi vấn về vai trò của nó trong mụn. Tuy vậy nghiên cứu [17] kết luận rằng việc tụ khuẩn cầu vàng Staphylococcus aureus có thể là tác nhân gây mụn hay không vẫn chưa rõ, do thực tế khi tiến hành test trên 324 người chia làm 2 nhóm bị mụn và không bị mụn thì tụ khuẩn cầu vàng có mặt ở 21,7% người trong nhóm bị mụn và 26,6% người ở nhóm khỏe mạnh. Do đó, vấn đề này vẫn đang gây tranh cãi.
Isotretinoin không phải là một giải pháp hiệu quả, bởi vì isotretinoin thực tế có khả năng gây ra viêm tụ khuẩn cầu sau khi dùng một thời gian [18].
Sau khi đã tìm hiểu về một số đặc điểm của isotretinoin, hãy tiếp tục cùng mình tìm hiểu sử dụng isotretinoin như thế nào để đạt hiệu quả cao nhé:
Theo Dr. Dray – một bác sĩ da liễu ở Mỹ thì mục tiêu khi uống isotretinoin là phải đạt ngưỡng liều tích lũy là khoảng 120 – 140 mg/ kg [O2], còn theo tài liệu [1,2] thì là 120 – 150mg. Để đạt được điều này, thường bạn sẽ phải uống liều hàng ngày từ 0,5mg – 1mg/ kg trong 4 – 6 tháng.
Nhiều nghiên cứu chỉ ra rằng việc bùng phát mụn rõ rệt trong tháng đầu tiên với nhiều mụn nodule và mụn viêm sâu là khá phổ biến khi điều trị isotretinoin bắt đầu ở liều 1mg/kg/ngày. Mặc dù sau đó các đợt bùng phát này có thể được kiểm soát, liều dùng ban đầu giảm ở mức 0,5mg/kg/ngày được đề xuất để ngăn chặn khả năng bùng phát các đợt mụn này và đã được chứng mình là rất thành công [1]
Bạn có thể thắc mắc rằng ví dụ liều hàng ngày của bạn là 60mg thì bạn nên chia 2 lần uống 30mg/ lần hay uống 1 lần?
FDA quy định rằng isotretinoin dùng với liều 2 lần mỗi ngày. Quy định này được FDA chấp thuận dựa trên dữ liệu dược động học của thuốc vào năm 1982. FDA mong muốn đạt được nồng độ thuốc trong huyết tương ở trạng thái ổn định và tránh sự dao động về nồng độ đỉnh và đáy của thuốc. Nồng độ tối đa trong huyết tương (Cmax) sẽ cao hơn khi dùng liều duy nhất so với liều chia thành 2 lần uống mỗi ngày, và Cmax có thể ảnh hưởng đến tác dụng phụ lớn hơn của thuốc. Dù vậy, sự khác biệt giữa tần suất sử dụng thuốc ảnh hưởng đến mức độ đáp ứng thuốc hay tác dụng phụ vẫn chưa được nghiên cứu kỹ. Một số bác sĩ da liễu lại ưa thích phương pháp uống 1 lần mỗi ngày vì họ cho rằng bệnh nhân sẽ tuân thủ tốt hơn là chia thành 2 liều mỗi ngày [1]
Mặc dù có nhiều liều dùng được công bố thông qua các nghiên cứu khoa học, liều dùng tối ưu được đề nghị dựa theo nhiều nghiên cứu cũng như thực hành lâm sàng là 0,5mg/kg/ngày ở tháng đầu để giảm tình trạng mụn bùng phát ban đầu khi sử dụng isotretinoin (rất thường xảy ra nếu bạn có mụn liti nhỏ sẵn ở trên da), sau đó khi đáp ứng thuốc tốt sẽ tăng lên 1mg/kg/ngày và được duy trì trong suốt quá trình điều trị, trừ khi các tác dụng phụ ngoài ý muốn xảy ra thì liều lượng sẽ được điều chỉnh giảm xuống. Nếu tuân thủ đúng liều này thì bạn sẽ đạt mức 135 mg/kg sau khoảng 20 tuần điều trị (5 tháng) – cũng là thời gian điều trị tối ưu được FDA hướng dẫn [1]. Nếu bạn uống liều thấp hơn thì tỷ lệ tái phát cao hơn tuy vậy thì sẽ ít gặp tác dụng phụ hơn [1,O2].
Ngoài liều dùng này, một số nghiên cứu đã thử nghiệm với liều dùng cao hơn hoặc thấp hơn và đã được tổng hợp bên dưới:
– Isotretinoin liều cao
Một số nghiên cứu [1] cho rằng việc sử dụng liều dùng cao hơn mức quy định (> 1mg/kg/ngày) và đặt tổng liều tích lũy cao hơn 150mg/kg cũng trong thời gian điều trị thông thường là 5 tháng sẽ giúp bệnh nhân ít có nguy cơ tái phát, mặc dù chưa có nhiều nghiên cứu lớn chứng minh được điều này.
Một nghiên cứu hồi cứu ở những bệnh nhân được điều trị với iso bị mụn trứng cá dạng nodular cystic (số quan sát = 80) cho thấy rằng iso liều cao (≥ 1,3mg/kg/ngày) cho thấy 100% hết bệnh và có 12,5% bệnh nhân cần một đợt điều trị bổ sung trong 3 năm sau đó. Tổng liều tích lũy trong trường hợp này là 290mg/kg.
Trong một nghiên cứu quan sát tiền cứu, 116 bệnh nhân bị mụn trứng cá kháng thuốc được điều trị bằng iso cho đến sau khi khỏi bệnh 1 tháng. Việc theo dõi sau đó được thực hiện bằng khảo sát sau 12 tháng để đánh giá tỷ lệ tái phát mụn và cần điều trị ngoài iso (tức là thuốc bôi hoặc kháng sinh dạng uống) và số lượng bệnh nhân cần đợt điều trị iso bổ sung. Bệnh nhân được chia theo nhóm dựa trên tổng liều tích lũy là:
+ Nhóm A: 38 người, liều tích lũy <220 mg/kg
+ Nhóm B: 78 người, liều tích lũy >220 mg/kg
với thời gian điều trị trung bình của cả 2 là 6,3 tháng. Tại thời điểm theo dõi sau 12 tháng, tỷ lệ tái phát mụn được báo cáo là 47,4% ở nhóm A và 26,9% ở nhóm B [1]
– Liều thấp
Điều trị với isotretinoin liều thấp đã đạt được kết quả thành công ở người trường thành bị mụn trứng cá dai dẳng và khởi phát muộn. Những người này uống isotretinoin với liều lượng 0,5mg/kg/ngày trong 1 tuần mỗi tháng và trong 6 tháng. 91% bệnh nhân sạch mụn theo cách điều trị này, tuy vậy đáng thất vọng là tỷ lệ tái phát rất thường xuyên. Hơn thế nữa, một số bệnh nhân do không chấp nhận mụn tái phát đã trở nên rất phụ thuộc vào thuốc và mong muốn duy trì thuốc trong nhiều năm với liều lượng thấp. Các nhà nghiên cứu không rõ liệu cách tiếp cận này có dẫn đến tác dụng phụ lâu dài hay không và mặc dù chưa có thông tin đáng ngại nào liên quan đến vấn đề này, điều này rõ ràng đi ngược lại khuyến nghị sử dụng và không được coi là phù hợp đối với các bệnh nhân nữ trong độ tuổi sinh sản. [2]
Iso có thể giúp giảm, sạch mụn trong một thời gian dài, thậm chí là vĩnh viễn ở một số bệnh nhân. Tuy vậy, vẫn có nhiều nghiên cứu báo cáo về việc tái phát bệnh và cần phải điều trị lại với isotretinoin và có mối tương quan trực tiếp giữa thời gian sạch mụn với việc liều dùng iso ban đầu và việc đạt ngưỡng tổng liều tích lũy iso đã sử dụng trong lần đầu tiên. Có nghĩa là nếu liều dùng iso lần đầu của bạn tốt, tuân thủ tổng liều tích lũy đạt khoảng 120mg/kg – 150mg/kg thì thời gian tái phát mụn của bạn sẽ rất lâu và có thể không tái phát [1].
Một nghiên cứu phân tích theo case ở 193 bệnh nhân điều trị bằng isotretinoin với thời gian theo dõi lên đến 10 năm sau điều trị cho thấy rõ mối tương quan giữa tổng liều tích lũy đến khả năng tái phát mụn và nhu cầu điều trị mụn tiếp tục sau đó. Liều dùng tích lũy của các bệnh nhân bị tái phát và yêu cầu trị mụn sau đó là 103,5mg/kg trong 6,7 tháng. Nhóm bệnh nhân không tái phát mụn trong 10 năm đã sử dụng liều 118,5mg/kg trong 7,41 tháng.
Mặc dù có một vài nghiên cứu báo cáo kết quả điều trị thành công với liệu pháp Iso liều thấp đối với mụn trứng cá dai dẳng, thấp hơn 120mg/kg (trung bình các nghiên cứu này là 81 mg/kg), phần lớn số liệu có sẵn có thấy rằng phương pháp này sẽ làm tăng đáng kể khả năng mụn tái phát và điều trị lặp lại [1]
Ngoài ra, một số yếu tố khác cũng được xem xét là tăng khả năng mụn tái phát là: độ tuổi sử dụng isotretinoin lần đầu (sử dụng càng sớm thì sẽ càng có nguy cơ tái phát [2]), giới tính nam (nam dễ tái phát hơn nữ), thừa androgen… May mắn là, thường mụn đã được chữa trị bằng iso thì vẫn đáp ứng tốt trong các đợt điều trị tiếp theo [1].
Tuy vậy, khi tái phát thì không có nghĩa là mụn sẽ tương tự hoặc nặng hơn. Mụn có thể tái phát khác hơn so với lần đầu cả về mức độ nghiêm trọng và loại mụn [1]. Bên cạnh đó, may mắn là, không có báo cáo về độc tính tích lũy do sử dụng các liệu trình lặp lại [2]
Để hiểu rõ hơn, hãy xem số liệu so sánh 3 mức liều dùng hàng ngày: liều thấp – liều trung bình và liều cao và tương quan của nó với tỷ lệ tái phát ở bảng sau [1].
Bảng này bao gồm kết quả của hai nghiên cứu đánh giá tỷ lệ tái phát của mụn trứng cá sau liệu trình Iso ban đầu và nhu cầu tiếp tục điều trị mụn. Tần suất sử dụng của bệnh nhân điều trị hơn 2 liệu trình cũng được thể hiện trong bảng này.
Nhìn chung cả 3 liều đều đạt được tỷ lệ sạch mụn 100% ngay sau lần điều trị đầu tiên, tuy nhiên với liều dùng thấp thì tỷ lệ tái phát khả cao sau 18 tháng (42%) và giảm dần đến liều dùng cao (10%).
Bảng 1: Tương quan giữa liều dùng và khả năng tái phát
Ngoài ra, thời gian chữa trị kéo dài quá hơn mức khuyến nghị là 20 tuần (5 tháng) cũng dễ dẫn đến tái phát mụn hơn như trong bảng sau với thời gian theo dõi là sau 12 tháng
Bảng 2: Tương quan giữa thời gian điều trị và khả năng tái phát
=> Từ các thông tin trên có thể thấy: Các nghiên cứu xác định liều tích lũy cho lợi ích tối đa và giảm tỷ lệ tái phát đã xác định là có mối liên hệ về cả liều lượng và thời gian điều trị nhưng không có lý do liên quan đến dược động học nào hỗ trợ lợi ích của hiệu ứng tích lũy thuốc. Tái phát có thể được giảm thiểu bằng việc trị liệu với liều dùng ít nhất là 120mg/kg nhưng không nhất thiết có thêm lợi ích khi vượt quá 150mg/kg [2]. (Để rõ ràng hơn, có nghĩa là không phải liều càng cao càng tốt (như thông tin phần iso liều cao ở trên), chỉ cần đạt ngưỡng xấp xỉ 120mg – liều tích lũy được nghiên cứu và chứng minh là ít tái phát nhất – là được)
Do đó, đừng đặt nặng quá vấn đề liều cao vì chỉ cần thời gian điều trị hợp lý (5 tháng), liều hàng ngày 0,5mg – 1mg/kg thì bạn có thể đặt được mức 120mg/kg
Isotretinoin có nhiều tác dụng phụ nhưng hầu hết đều có thể dự đoán được và hiếm khi cản trở việc quản lý bệnh nhân khi dùng thuốc. Các tác dụng phụ thường gặp trên da phụ thuộc vào liều lượng và có thể dung nạp được bằng cách thay đổi liều lượng và / hoặc điều trị triệu chứng bổ sung bằng các loại thuốc kèm theo [2]. Một số người lo ngại về tác dụng phụ là trầm cảm hoặc một số rối loạn liên quan đến tâm lý. Tuy vậy, hãy xem xét rằng vốn các bạn bị mụn đã phải chịu rất nhiều ảnh hưởng tâm lý sẵn có – ví dụ như sự mạc cảm, tự ti và thường bị người khác nhận xét :(( nên vốn họ đã ở trạng thái tâm lý rất dễ bị tổn thương nên Việc sử dụng thuốc có thể ảnh hưởng đến khiến tình trạng nặng hơn ở thời gian đầu. Tuy vậy ở tháng t3 về sau khi mụn giảm đi thì sức khỏe tâm lý của phần lớn bệnh nhân cũng tiến triển tốt hơn. Thực tế, theo nghiên cứu [19] thì không có đủ dữ liệu để chứng minh mối quan hệ nhân quả giữa isotretinoin và sự gia tăng nguy cơ trầm cảm hoặc hành vi tự sát.
Đa số tác dụng phụ của isotretinoin khá phổ biến và có thể dễ dàng tìm thấy trên mạng nên mình sẽ không đề cặp chi tiết ở đây (bạn có thể xem thêm ở đây). Một số tác dụng phụ phổ biến nhất là da khô, môi khô bong tróc, khô mắt và những dấu hiệu khô da này là dấu hiệu cho bác sĩ biết bạn có tuân thủ liều hay không [O2]. Tác dụng phụ nguy hiểm nhất của Isotretinoin là khả năng gây ra sẩy thai và để con quái thai, dị dạng nếu mẹ mang thai lỡ sử dụng isotretinoin. Các quốc gia ở Châu u và Mỹ đều có các chương trình quản lý sức khỏe của phụ nữ sử dụng iso trong độ tuổi có thể mang thai [1,2], ví dụ như chương trình iPLEDGE của Mỹ.
Các chương trình này chủ yếu quản lý việc dùng thuốc với các biện pháp như: Phải xét nghiệm âm tính với que thử thai hai lần trong 1 tháng trước khi bắt đầu dùng thuốc, trong thời gian dùng thuốc không được hiến máu, trước mỗi đợt cấp thuốc mới (mỗi đợt thuốc chỉ vừa đủ dùng 1 tháng) phải xét nghiệm âm tính với que thử thai lần nữa….. Thông tin về chương trình này cũng phổ biến và đầy đủ ở trên link mình dẫn Tác dụng phụ ở trên nên mình sẽ không đi quá sâu.
– Chế độ ăn uống khi sử dụng thuốc:
Iso bản chất là chất ưa béo và được phân loại là thuốc có tính thấm cáo với độ hòa tan thấp, nên sự hấp thụ qua đường tiêu hóa sẽ được tăng cường bằng cách hòa tan isotretinoin bằng chất béo trong chế độ ăn [1]. Các nghiên cứu dược động học cho thấy rằng sự hấp thu có thể tăng gấp đôi khi dùng isotretinoin cùng hoặc sau bữa ăn so với dùng thuốc lúc đói [2]. Tuy vậy khi sử dụng ISO thì mức độ mỡ trong máu có thể tăng [1,2,O3] nên có thể chỉ cần ăn mỡ trong các bữa uống ISO, còn các buổi khác trong ngày nên hạn chế mỡ.
– Một số lưu ý khác:
Hãy dùng kem chống nắng bởi vì bạn có nguy cơ bị cháy nắng cao hơn khi bạn đang dùng isotretinoin [O2]. Ngoài ra, nên kiêng dùng các chất có cồn bởi vì sẽ làm giảm hiệu quả của isotretinoin. Bên cạnh đó, tránh bổ sung thực phẩm chức năng chứa vitatmin A cùng với isotretinoin bởi vì có thể gây ra các tác dụng phụ gây độc [2].
Ngoài ra, không nên dùng cho trẻ em dưới 12 tuổi [2]
Ngoài ra, sau khi sử dụng isotretinoin, hãy hỏi ý kiến bác sĩ về việc can thiệp các liệu pháp trị sẹo hay peel bởi vì khi sử dụng iso thì khả năng lành vết thương sẽ bị giảm đáng kể [O2]. Đồng thời, theo Dr. Dray thì việc can thiệp trị sẹo nên diễn ra sau khi dùng isotretinoin 1 năm và đối với peel là 6 tháng [O2].
Đa phần các thông tin trên đều được nghiên cứu ở các bệnh nhân ở châu u hoặc Mỹ, vậy thì đối với các bệnh nhân ở Việt Nam ta, với sự khác biệt về thể chất, khí hậu,… thì có thay đổi gì hay không?
Theo bác sĩ Hiếu [O3] thì người Việt Nam không thể theo đuổi phác đồ điều trị bằng iso kéo dài. Khi dùng isotretinoin lâu dài thì men gan tăng và mỡ trong máu cũng tăng. Thể trạng người phương Tây khỏe hơn, chức năng gan, thận tốt hơn nên có thể dùng với liều cao và dài ngày, còn người Việt thì thể trạng sức khỏe thường không tốt bằng nên sau khi dùng 3 – 4 tháng thì men gan, mỡ máu tăng rõ rệt nên thường phải ngừng dùng.
Một nghiên cứu về sử dụng Iso ở Việt Nam năm 2019 của Đại học Y dược HCM [19] thì nói rằng việc sử dụng Iso có thể gây ra tăng homocysteine máu và giảm nồng độ folic acid trong huyết thanh, có thể là nguy cơ gây bệnh tim mạch và huyết khối (thrombosis), cũng như các chứng loạn thần (psychosis) nên đã thực hiện đánh giá hiệu quả của liều thấp đối với các giá trị này. Kết quả cho thấy isotretinoin liều thấp (< 0.5 mg/kg/ngày) giảm mụn và không thay đổi đáng kể homocysteine máu và folic acid trong huyết thanh và các chỉ số đều ở ngưỡng an toàn.
Bên cạnh đó, một nghiên cứu ở Malaysia [20] với 150 bệnh nhân được điều trị bằng isotretinoin với liều 10mg hàng ngày cho đến liều tích lũy 90-110 mg / kg cho thấy sau 24 tuần điều trị, tất cả bệnh nhân đều sạch mụn với tỷ lệ tăng men gan và mỡ máu khá thấp, lần lượt là 3,3% và 2,7% (24 tuần là thời gian sạch mụn, vẫn tiếp tục duy trì cho đến khi đạt liều 90-110 mg/kg). Có 4% tái phát nhẹ và thời gian trung bình tái phát là 32,3 tuần (khoảng 8 tháng).
+ Liều theo đúng các nghiên cứu: 120mg – 150mg, tuy vậy 120mg là mức độ khá an toàn để đảm bảo hoàn toàn sạch mụn và tránh tái phát.
+ Liều thấp: Có thể bắt đầu với liều thấp để cơ thể quen dần với thuốc, sau đó tăng liều lên theo hướng dẫn của bác sĩ
– Lưu ý khi dùng thuốc
Khi đã quyết định dùng ISO, hãy quyết tâm kiên trì đến cùng và nghe theo lời bác sĩ, vì 100% bạn sẽ khỏi mụn nếu tuân thủ đúng phác đồ. Để tránh tái phát, nên ghi nhớ:
+ Tuân thủ đúng liều, uống đủ liều, tốt nhất là hãy cố gắng đạt mức liều tích lũy 120mg/kg nếu có thể
+ Để tránh tác dụng phụ dẫn đến phải ngưng thuốc, cố gắng thay đổi thói quen ăn uống lành mạnh hơn trong giai đoạn đó, uống nhiều nước, có thể đề nghị với bác sĩ chủ động uống giải độc gan; các bữa ăn có uống thuốc thì có thể ăn hơi dầu mỡ tí để thuốc hấp thụ tốt, tuy nhiên bữa trưa nên ăn rau củ quả để tránh lượng mỡ trong máu tăng cao. Tập thể dục điều độ, ngủ nghỉ đủ giờ nhé bạn
Ý kiến chủ quan của người viết:
– Sau khi lược khảo tài liệu về Isotretinoin thì không thấy nhiều nghiên cứu phát triển các routine skincare duy trì sau khi sử dụng isotretinoin. Mình nghĩ sau khi chữa trị bằng skincare và có một routine duy trì phù hợp thì sẽ làm giảm tỷ lệ tái phát mụn khá nhiều.
– Sử dụng Isotretinoin có thể là quyết định thay đổi diện mạo quan trọng của bạn. Do đó, hãy chuẩn bị thật kỹ và cố gắng tuân thủ liệu trình để “nâng cấp” làn da bạn nhé
Khi dùng isotretinoin thì việc sử dụng kèm với sửa rửa mặt nhẹ dịu, kem dưỡng cũng như kem chống nắng là khá quan trọng [1, O2]
– Skincare khi đang dùng isotretinoin:
Sữa rửa mặt
Kem dưỡng
Kem chống nắng
– Skincare sau khi chữa khỏi:
Tiếp tục duy trì skincare như khi dùng Isotretinoin và bổ sung tretinoin vào routine để duy trì tác dụng sạch mụn. Tham khảo chuỗi series Retinoid thêm bạn nhé [P1, P2, P3]
—————————
A. Research study
[1]. Leyden, J. J., Del Rosso, J. Q., & Baum, E. W. (2014). The use of isotretinoin in the treatment of acne vulgaris: clinical considerations and future directions. The Journal of clinical and aesthetic dermatology, 7(2 Suppl), S3.
[2]. Layton, A. (2009). The use of isotretinoin in acne. Dermato-endocrinology, 1(3), 162-169.
[3]. Strauss, J. S., Rapini, R. P., Shalita, A. R., Konecky, E., Pochi, P. E., Comite, H., & Exner, J. H. (1984). Isotretinoin therapy for acne: results of a multicenter dose-response study. Journal of the American Academy of Dermatology, 10(3), 490-496.
[4]. Van, T. L. T., Minh, P. N., Thuy, P. T. T., Gandolfi, M., Satolli, F., Feliciani, C., … & Lotti, T. (2019). Efficacy of oral low-dose isotretinoin in the treatment of acne vulgaris in Vietnam. Open access Macedonian journal of medical sciences, 7(2), 279.
[5].Yap, F. B. B. (2017). Safety and efficacy of fixed‐dose 10 mg daily isotretinoin treatment for acne vulgaris in Malaysia. Journal of cosmetic dermatology, 16(3), 348-352.
[6]. Lippman, S. M., Batsakis, J. G., Toth, B. B., Weber, R. S., Lee, J. J., Martin, J. W., … & Hong, W. K. (1993). Comparison of low-dose isotretinoin with beta carotene to prevent oral carcinogenesis. New England Journal of Medicine, 328(1), 15-20.
[7]. Kraemer, K. H., DiGiovanna, J. J., Moshell, A. N., Tarone, R. E., & Peck, G. L. (1988). Prevention of skin cancer in xeroderma pigmentosum with the use of oral isotretinoin. New England Journal of Medicine, 318(25), 1633-1637.
[8]. Coates, P., Adams, C. A., Cunlijfe, W. J., McGinley, K. T., Eady, E. A., Leyden, J. J., … & Vowels, B. (1997). Does oral isotretinoin prevent Propionibacterium acnes resistance?. Dermatology, 195(Suppl. 1), 4-9.
[9]. Hong, W. K., Lippman, S. M., Itri, L. M., Karp, D. D., Lee, J. S., Byers, R. M., … & Dimery, I. W. (1990). Prevention of second primary tumors with isotretinoin in squamous-cell carcinoma of the head and neck. New England Journal of Medicine, 323(12), 795-801.
[10]. Al-Kathiri, L., & Al-Najjar, T. (2018). Severe nodulocystic acne not responding to isotretinoin therapy successfully treated with oral dapsone. Oman medical journal, 33(5), 433.
[11]. Tambe, S., Jerajani, H., & Pund, P. (2018). Granulomatous periorificial dermatitis effectively managed with oral isotretinoin. Indian dermatology online journal, 9(1), 68.
[12]. Brown, M., Hernández-Martín, A., Clement, A., Colmenero, I., & Torrelo, A. (2014). Severe Demodexfolliculorum–Associated Oculocutaneous Rosacea in a Girl Successfully Treated With Ivermectin. Jama Dermatology, 150(1), 61-63.
[13]. Ayers, K., Sweeney, S. M., & Wiss, K. (2005). Pityrosporum folliculitis: diagnosis and management in 6 female adolescents with acne vulgaris. Archives of pediatrics & adolescent medicine, 159(1), 64-67.
[14]. Fallon, J. C., Buckley, A., & Murphy, G. (2008). Allergic contact dermatitis after isotretinoin treatment for acne. Journal of the European Academy of Dermatology and Venereology, 22(11), 1377-1378.
[15]. Conely, J., & Polcari, I. (2014). Novel nickel contact dermatitis in a patient taking isotretinoin. Pediatric dermatology, 31(6), e154-e155.
[16]. Bek-Thomsen, M., Lomholt, H. B., & Kilian, M. (2008). Acne is not associated with yet-uncultured bacteria. Journal of clinical microbiology, 46(10), 3355-3360.
[17]. Khorvash, F., Abdi, F., Kashani, H. H., Naeini, F. F., & Narimani, T. (2012). Staphylococcus aureus in acne pathogenesis: a case-control study. North American journal of medical sciences, 4(11), 573.
[18]. Leyden, J. J., & James, W. D. (1987). Staphylococcus aureus infection as a complication of isotretinoin therapy. Archives of dermatology, 123(5), 606-608.
[19]. Marqueling, A. L., & Zane, L. T. (2005). Depression and suicidal behavior in acne patients treated with isotretinoin: a systematic review. In Database of Abstracts of Reviews of Effects (DARE): Quality-assessed Reviews [Internet]. Centre for Reviews and Dissemination (UK).
B. Website/others:
[O1]. https://en.wikipedia.org/wiki/Isotretinoin
[O2]. Dr Dray: https://www.youtube.com/watch?v=p9LcbySaPTM
[O3]. BS Hiếu: https://www.youtube.com/watch?v=8OwrryHFWaU&t=114s
[O4]. https://www.doctorxdentist.com/questions/best-treatment-fungal-acne-isotretinoin-tetracycline-benzoyl-peroxide
[O5]. https://www.dermatologytimes.com/view/it-acne-or-pityrosporum-folliculitis
[O6]. https://simpleskincarescience.com/pityrosporum-folliculitis-treatment-malassezia-cure/
